Қостанай қаласындағы орталықтандырылған жылумен қамтудың даму тарихы

Қаланың жылу энергетикасының пайда болуы мен дамуының шежіресінде көптеген жарқын және ұмытылмас беттер бар. Оның даңқты және қаһармандық, ауыр және қатал беттері 1941-1945 жылдардағы әскери кезеңге жатады.

Ұлы Отан соғысының қиын жағдайында, келе жатқан жау алдында еліміздің тыл аудандарының экономикасы әскери тұрғыдан қайта құрылды. Қазақстан Украина, Мәскеу және Ленинград облыстарының жүздеген кәсіпорындары эвакуацияланған және қысқа мерзімде елдің қуатты қорғаныс майданына айналған негізгі республикалардың бірі болды.

1941 жылы 29 қазанда Кеңес Одағының мемлекеттік қорғаныс комитеті зауыт салу туралы қаулы қабылдады:

– Клин және Калинин қалаларынан көшірілген жасанды талшық зауыттарының негізінде Қостанай қаласындағы №507а зауытын қалпына келтіру.

1941 жылдың 28 желтоқсанында Қостанай қаласына жабдықпен алғашқы эшелон келді, айдың соңына дейін 230-дан астам вагон келіп түсті. Жабдықпен бірге Клин қаласынан 55 адам жұмысшылар, инженерлер мен техниктер келді. Осымен зауыт басталды, онымен Қостанай қаласында жылу электр орталығы пайда болды.

Одақтық маңызы бар кәсіпорынды қалпына келтіру қажет болған онсыз да қиын жағдайды қиындатқан қатты аяз болды. Жабдық келесі айларда да жеткізілуін жалғастырды. Салынып жатқан Каменский жасанды талшық зауытынан зауыт директоры Аграчевым Н.И және Қостанай зауытын қалпына келтіру жұмыстарын басқарған бас инженер Литвиным А.Н

1942 жылдың қаңтарында Қазақстан КП Қостанай обкомы мен облыстық атқару комитеті зауытқа Үй-жайлар беру, құрылыс материалдарымен жабдықтау және жұмысшы кадрлар туралы, сондай-ақ зауытта апатты түрде жетіспейтін құрылыс құралдарын (күректер, аралар, сынықтар және т.б.) халықтан жинау мәселелерін қарады.
Өндірістік цехтарды орналастыру үшін шамамен 10 га аумақ қажет болды және мұндай барлық талаптарды қанағаттандыратын аумақ бұрынғы МӨЗБҒ ғимараты (мыс-аммиак өндірісі алаңындағы зауытты басқару ғимараты) және №1 госпиталь ғимараты (қазіргі энергия қадағалау ғимараты) орналасқан ғимарат болды.

Біріктірілген жылу-электр орталығын салу, Тобыл өзеніне екі бөгет, су тазарту құрылыстары мен су құбыры желілерін, ағынды суларды тазарту қондырғылары мен кәріз желілерін орнату, технологиялық жабдықтарды орнату қажет болды. Зауытты қалпына келтіру мен іске қосудың жалпы құны 80 миллион рубльден астам болды.

Жұмыс тәулік бойы, 12 сағаттық екі ауысымда жүргізілді. Жергілікті халық сенбіліктер мен жексенбіліктерге қатысып, үлкен көмек көрсетті. 1942 жылғы мамырдан желтоқсанға дейінгі кезеңде күрделі құрылыс жұмыстары жүргізілді, бұл 1943 жылғы 11 қаңтарда өнімділігі сағатына 25 тонна бу қазандығын және қуаттылығы 4 мың кВт/сағ турбинаны іске қосуға мүмкіндік берді.

1943 жыл – Қостанай жылу электр орталығының туған жылы. Жылу электр орталығының бірінші басшысы болып Петр Акимович Долгов тағайындалды. Шын мәнінде, жылу электр орталығы станцияны жылумен қамтамасыз етудің негізі ғана емес, сонымен бірге Қостанай қаласының орталықтандырылған жылумен қамтамасыз етілуінің төңірегінде қалыптасқан өзек болды.

Сол жылдардағы ұжымның жұмысы туралы құжаттарды оқу, зауыттың және онымен бірге Қостанай жылу электр орталығының даму тарихының тірі куәгерлері – ардагерлердің әңгімесін толқусыз тыңдау мүмкін емес. Майданға 300-ден астам зауыт жұмысшылары аттанды. Бұрынғы зауыт жұмысшысы Павел Егорович Огневке 1944 жылы Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

1945 жылдың желтоқсан айында КСРО Халық Комиссарлары Кеңесі мыс-аммиак талшығын шығаратын №514 жаңа зауыттың №507а зауытының базасында құрылыс туралы қаулы қабылдады.

1952 жылға дейін ЖЭО-дан жылу беру тек ЛХЗ өндірісінде, ЛХЗ мен ЖЭО өндірісін реконструкциялау және кеңейту бойынша құрылыс-монтаж жұмыстарын орындайтын СМУ-4 объектілерінде, зауыттық монша мен асханада жүзеге асырылады.

1961 жылға дейін ЖЭО жасанды талшық зауытының құрамында болды, ал 1961 жылы 12 қаңтарда №80 халық шаруашылығы Кеңесінің өкіміне сәйкес ЖЭО Химиялық талшық зауытынан барлық әкімшілік-шаруашылық, қаржылық және технологиялық функциялары бар дербес ұйымға бөлінді.

1965 жылғы 16 қыркүйекте Қазақ КСР энергетика және электрлендіру министрлігі “Қостанай қаласының жылу магистральдарын салуға арналған жобалық тапсырма және жиынтық сметалық-қаржылық есеп бойынша” № 54 шешім қабылдайды. Қалаға жылу шығару ұзындығы 1940 п. м. Таран,19 Тамыз,Калинин көшелеріндегі № 1,2,3,4 төрт магистраль бойынша жобалануда. 1966 жылғы 19 тамызда №1431-ө өкіммен Қазақ КСР Министрлер Кеңесі Қостанай қаласында магистральдық жылу желілерін салу бойынша бірыңғай Тапсырыс берушінің функцияларын Қазақ КСР энергетика және электрлендіру министрлігіне жүктеді және Қазақ КСР бірқатар министрліктері мен ведомстволарының: автомобиль көлігі министрлігінің, Құрылыс министрлігінің, Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің республикалық бірлестігінің салымдарына үлестік қатысу мөлшерін бекітті “Қазсельхозтехника ” және Қазақ КСР Министрлер Кеңесі жанындағы мұнай өнімдерімен жабдықтау жөніндегі бас басқарма.

ЖЭО-дан жылу желілерін салуды бас мердігер — “Қостанайстрой” тресмті – қосалқы мердігерлік ұйымдарды тарта отырып, УМР-5, “Қазтеплоизоляция” Қостанай учаскесі, “Рудныйсантехмонтаж”Қостанай учаскесі жүзеге асырды. Құрылыс-монтаждау жұмыстары 1967 жылдың сәуір-желтоқсан айлары аралығында жүзеге асырылды. Мемлекеттік қабылдау комиссиясының ескертулері жойылғаннан кейін жылу желілерін пайдалануға беру 1968 жылдың қазан айында жүргізілді.

ЖЭО-дан жылу магистральдарын салу жобасында қаланың шағын жылыту қазандықтарын жою көзделген, олар орталықтандырылған жылумен жабдықтауды енгізгенге дейін – 170 шағын коммуналдық қазандық және 20 өнеркәсіптік қазандық болған. 1966 жылдан бастап қаланың тұрғын үй объектілерін орталықтандырылған жылумен жабдықтау жүйесіне біртіндеп қосу басталды. Бірінші болып Ленин көшесіндегі ЛХЗ тұрғын үй кенті қосылды. Осы уақытқа дейін әр тұрғын үйдің өз қазандығы болған. Осы сәттен бастап ЖЭО-да жылу желілерінің учаскесі құрылды, оның функционалдық міндеттеріне жылу желілеріне қызмет көрсету және жөндеу кірді.

1964 жылға дейін Қостанай ЖЭО қатты отынмен жұмыс істеді, ал 1964 жылдан бастап барлық қазандықтар мазутты жағуға ауыстырылды.

1966 жылы 22 қарашада КСРО Мемлекеттік Жоспары, Мемқұрылыс және Мингазпромында Қостанай қаласын газдандыру мәселесі алғаш рет талқыланды. КСРО Министрлер Кеңесі төрағасының тапсырмасына сәйкес КСРО Мингазпромында.Н. а. Тиханова (1966 жылғы 5 қарашадағы № ПП-14414), ұзындығы 45 км Рудный – Қостанай газ құбыры-бұру құрылысы мәселесі қаралды және аталған объект 1967 жылға арналған Мингазпром объектілерін салу жоспарына енгізілді.

КСРО Мемлекеттік жоспары Рудный-Қостанай газ құбыры-бұру құрылысын Қостанай қаласы көрсетілген мерзімге дейін табиғи газды қабылдауға дайын болған жағдайда ғана келіскен.

Сонымен қатар, КСРО Мемлекеттік Жоспары Қостанай ЖЭО үшін табиғи газды пайдалануға келісті және осыған байланысты газ лимитін – 100 млн. текше метр бөледі.

Қостанай қаласындағы табиғи газды бірінші кезектегі тұтынушы болып ЖЭО анықталды, оның тапсырмасы бойынша “Сантехпроект” жобалау институтының Алматы бөлімшесі 1967 жылғы сәуірде әзірледі.ГТС-нан Қостанай ЖЭО-на дейінгі жоғары қысымды газ құбырының жобасы.

Жобада клиникалық кен орындарының табиғи газын беру Бұхара-Орал магистральдық газ құбырынан тарату станциясынан (МТҚ) ЖЭО-ға дейін жүзеге асырылуы көзделген. Құрылысқа жоспарланған газ құбыры Қостанай қаласына табиғи газ беру үшін Негізгі газ құбыры болды.

Газдың екінші ірі тұтынушысы костюм маталар комбинаты болып анықталды. Сонымен қатар, 1968 жылдан бастап қала тұрғындарының табиғи газды шектеусіз пайдалануын қамтамасыз ету жоспарлануда.Қостанай қаласында газ құбырының құрылысы 1970 жылы аяқталды.

Қаланы орталықтандырылған жылумен жабдықтау Қостанайдың өсуімен қарқынды дамыды. 1975 жылы Қостанай мен Рудный қалаларын сенімді жылумен жабдықтау функциялары берілетін жылу желілері кәсіпорнын құру қажеттілігі өткір болды.

1975 жылғы 15 қыркүйекте тиісінше Рудный және Қостанай ЖЭО балансындағы Қостанай магистральдық және Рудный жылу желілері мен Қостанай энергожүйесінің құрамында Қостанай жылу желілері кәсіпорны құрылған.

Өндірістік база, басқару аппараты және техникалық қызметтер Қостанай ЖЭО аумағында бұрынғы көмір беру үй-жайларында орналастырылды. Осылайша, Қостанай жылу желілері кәсіпорны (ҚЖЖК) өз өмірін бастады.

1978 жылы кәсіпорынның балансына камвол-мата комбинатының қазандығы берілді, қазіргі уақытта қаланың Солтүстік ауданын жылумен қамтамасыз етеді.

1981 жылы-қаланың оңтүстік ауданының тұтынушыларына жылу энергиясы мен ыстық су беретін қаланың оңтүстік ауданының қазандығы.

1990 жылы – қаланың орталық бөлігін жылумен қамтамасыз ететін Қостанай ЖЭО.

1995-1996 жылдары Қазақстан Республикасының Үкіметі энергетикада қайта ұйымдастыру жөнінде бірқатар қаулылар қабылдады. 1996 жылғы 30 мамырда “энергетикадағы жекешелендіру, қайта құрылымдау туралы” №663 қаулы қабылданды, оған сәйкес №663 жылу желілері кәсіпорны “Қостанайэнерго” МКК құрамынан шығарылды және Қостанай қаласы әкімінің 1996 жылғы 18 мамырдағы № 1-688р өкімімен оның базасында “Қостанай жылу желілері” мемлекеттік коммуналдық кәсіпорны құрылып, оның теңгеріміне кварталішілік желілер берілді. Қостанай қаласының жылу желілері және жеті шағын қазандық.

07.08.1998 жылы Қостанай қаласы әкімінің №92 “қаланың жылу энергетикалық кешенін қайта ұйымдастыру туралы” шешімі бойынша кәсіпорын базасында “Қостанай Жылу энергетикалық компаниясы” мемлекеттік коммуналдық кәсіпорны құрылды.

Қазіргі уақытта кәсіпорын балансында:

ЖЭО,
№ 2 қазандық,
№ 3 қазандық,
240 шақырым магистральдық және орамішілік жылу желілері,
сегіз шағын қазандық.

Естеліктер.

507а зауытының өндірістік цехтарының қалыпты жұмыс істеуі үшін: электр энергиясы, бу және су қажет болды, сондықтан бірінші кезекте болашақ зауытты жеткілікті энергетикалық базамен қамтамасыз ету табиғи болды.

Бұл міндетті орындау үшін күрделі гидротехникалық құрылыстарды салуға, ЖЭО салуға дереу кірісу қажет болды. Энергетикалық жабдықты — қазандық пен турбогенераторды монтаждаудың күрделілігі мен ұзақтығын, сондай-ақ монтаждаумен қатар қазандық үшін жеке ғимарат салу қажеттілігін ескере отырып, құрылыстың барлық негізгі күштері Су шаруашылығы мен ЖЭО учаскелеріне бағытталды.

Құрылыстың алғашқы қадамдарынан-ақ көліктің жоқтығынан құрылыс материалдарын, тасты, әкті және басқа материалдарды жеткізуде аса үлкен қиындықтарға тап болдық.

Сондай-ақ, жылу электр орталығының күрделі техникалық жабдықтары мен коммуникацияларын орнату үшін жұмыс күші жоқтың қасы, механикалық базасы жоқ құрылғылар эвакуацияланды.

Құрылысқа қажетті электр энергиясы мен су мүлде жоқ еді, тіпті құрылыс механизмдерін айтпағанда, күрек, шұқығыш және т.б. Ең алдымен, учаскені электрмен, сумен және механизациямен қамтамасыз ету қажет болды. Бұл учаскені қалалық электр станциясымен байланыстыратын жоғары вольтты желі тартылды, ол аз қуатты болса да, электр қуатының жалғыз көзі болды.

Құрылыс бұрылған кезде электр қуатының жетіспеушілігі байқалды, станцияның қуатын арттыру үшін қалалық электр станциясында дизель орнатуға тура келді, ал құрылыс алаңының өзінде электр Дәнекерлеуге және шеберханалардың механикалық және қазандық жұмыстарына қызмет көрсету үшін 60 кВт дизель орнатылды. Сумен жабдықтау Теміржол су құбырынан уақытша желіні орнату арқылы қамтамасыз етілді.

Мұның бәрі үлкен жұмыстың бір бөлігі ғана болды, Құрылыс тоқсан бойынша жүрді, алынған міндеттемелер орындалды, Стаханов слеттері өткізілді, бұл орындалған көлемнің күрт өсуіне әкелді. ЖЭО мен су құбыры бойынша желтоқсанның екінші жартысында сынақ басталды. ЖЭО іске қосуға күшейтілген дайындық жүргізілді.

1942 жылы 31 Желтоқсанда ЖЭО монтажы аяқталды және 1943 жылы 11 қаңтарда турбина іске қосылды, оның ЖЭО-дан алғашқы электр энергиясы алынды. ЖЭО-ға су беру Тобыл өзенінен бастап ұзындығы 2,5 шақырым ЖЭО-ға дейінгі қысымды су құбыры арқылы жүзеге асырылды.

Сонымен ЖЭО іске қосылды. Қазандық пен турбогенератор сыналды және іске қосылды.

Осы қиын кезеңде ЖЭО бірінші директоры болып Долгов Петр Акимович тағайындалды.

* * *

Энергия жүйесінің өсуімен бірге кадрлар да өсті. Мәселен, 1942 жылы Қостанай ЖЭО-да электрослесарь оқушысы болып КОКП мүшесі, “Октябрь революциясы” және “Еңбек Қызыл Ту” ордендерінің иегері Тюлюбай Кутыбайұлы Қостанов еңбек жолын бастады. Жұмыс істеген жылдары тәжірибе мен білім жинақтап, зейнеткерлікке шыққанға дейін электр учаскесінің бастығы, станцияның газ шаруашылығы инженері болып жемісті жұмыс істеді.

Еңбек жолын Қостанай ЖЭО-ның бұрынғы аға машинисі Щиголев Иван Андреевич 1946 жылдан бастап отынмен жабдықтаушы жұмысшысы болып бастаған. Ол жабдықтар мен өндіріс технологиясын тез игерді және оны қазандық учаскесінің машинисі етіп тағайындады. И. А. Щеголев басқарған Бригада жұмыста үнемі жоғары нәтижелерге қол жеткізді. Отан оның еңбегін жоғары бағалап, “Құрмет Белгісі” орденімен және “Ерен еңбегі үшін”мерейтойлық медалімен марапаттады. Осы жылдар ішінде әйелі Анна Дмитриевна зейнеткерлікке шыққанға дейін оның жанында ЖЭО – да жұмыс істеді. Щеголевтардың еңбек әулеті мұнымен бітпейді, олардың ұлы Александр өзінің еңбек өтілін ЖЭО-мен бастады және уақыт өте келе №2 қазандықтың бастығы болып тағайындалды.